Prikkelarme basisprincipes: Uitleg van begrippen

Wanneer spreek je van een rustruimte? En wat zijn prikkelarme faciliteiten?

Prikkelarme voorstelling, prikkelvriendelijke foyer, tentoonstelling met prikkelarme faciliteiten… Het zijn maar enkele begrippen die horen bij het werken met prikkelarm cultuuraanbod. De juiste invulling van deze -op het eerste oog simpele- begrippen betekent een wereld van verschil voor bezoekers met een lage tolerantie voor prikkels of een prikkelverwerkingsstoornis. Vandaar dat wij als stichting altijd benadrukken hoe belangrijk het is dat iedereen ‘dezelfde taal spreekt’ als we het hebben over prikkelarm cultuuraanbod. Het is de sleutel tot het zo goed mogelijk vormgeven aan prikkelarm cultuuraanbod. Onderstaande uitleg van gebruikte begrippen kan hierbij behulpzaam zijn.

Het stimuleren van prikkelarm cultuuraanbod is geen overbodige luxe. Nederland telt miljoenen cultuurliefhebbers die baat hebben bij prikkelarm cultuuraanbod. Zij hebben in het dagelijks leven last van overprikkelingsklachten en mijden al snel een bezoek aan theater, museum, concert of festival. Simpelweg omdat het voor hen lastig is -en soms zelfs onmogelijk- om de hoeveelheid prikkels te doorstaan die bij een gemiddeld cultuurbezoek horen. En daarmee bedoelen we niet alleen prikkels die worden veroorzaakt door een voorstelling of tentoonstelling zelf. Want ook rondom het culturele aanbod komen er ontelbare prikkels op bezoekers af. Ga maar na hoeveel licht, geluid, geur en drukte er op bezoekers afkomt bij een gemiddeld cultuurbezoek. Het zijn allemaal prikkels die al energieverlies veroorzaken nog voordat een voorstelling is begonnen of het eerste kunstwerk is gezien. Belangrijk dus om prikkels die niet bijdragen aan de culturele beleving zo veel mogelijk weg te halen. Zo kunnen cultuurliefhebbers met overprikkelingsklachten ook genieten van al het moois dat cultureel Nederland te bieden heeft. Cultuur is er namelijk voor iedereen!

Begrippen en hun verklaring binnen de context van prikkelarm cultuuraanbod

Prikkelarm
Onbeperkt Genieten noemt een activiteit ‘prikkelarm’ als alle prikkels die niets toevoegen aan de culturele ervaring zoveel mogelijk zijn verwijderd. We noemen die prikkels ook wel onnodige prikkels: ze zijn niet behulpzaam bij de manier waarop we een bezoek aan het theater, museum of concert ervaren. Denk hierbij aan het geluid van koffiemachines, bonenmalers, het gerinkel van glazen en kopjes of aan tafels die zijn aangekleed met theelichtjes, bloemen en andere decoratie. Voor een bezoeker die goed tegen prikkels kan is dit allemaal geen probleem en juist onderdeel van de ervaring. Voor bezoekers die sneller last hebben van prikkels zorgt het er juist voor dat de prikkels waar ze mee moeten omgaan zich opstapelen. Zo blijft er minder energie en ruimte over voor prikkelverwerking tijdens het culturele aanbod.

Prikkelvriendelijk
Het begrip prikkelvriendelijk gebruiken wij wanneer het culturele aanbod en/of de omgeving eromheen niet prikkelarm te noemen is. De omgeving van een voorstelling of tentoonstelling krijgt bijvoorbeeld niet het stempel prikkelarm als niet alle prikkels (helemaal) kunnen worden verholpen. Wanneer de culturele organisatie dit (deels) probeert op te vangen met andere faciliteiten, dan noemen we het culturele aanbod prikkelvriendelijk. Dit kan onder andere door de voorbereiding van een bezoek zo makkelijk mogelijk te maken voor bezoekers die prikkels slecht kunnen verdragen. Bijvoorbeeld door specifiek voor deze groep heldere en uitgebreide voorbereidende informatie op de website aan te bieden. Zo weten zij alvast hoe het bezoek er uit gaat zien en welke prikkels er kunnen worden verwacht. Dat scheelt een hoop prikkelverwerking tijdens het bezoek. Wat ook goed werkt is het bestelproces prikkelvriendelijk maken en getrainde medewerkers inzetten om de bezoekers te begeleiden.

We gebruiken het begrip ‘prikkelvriendelijk’ bijvoorbeeld ook als bij een museumbezoek een tentoonstelling nog steeds (veel) prikkels bevat. Denk hierbij aan video-installaties en projecties die visuele prikkels geven. Er wordt dan bewust voor gekozen om deze prikkelrijke kunstwerken niet ‘uit’ te zetten omdat dit de culturele ervaring minder waardevol maakt.
Het kan ook zijn dat we (de omgeving van) een voorstelling of tentoonstelling prikkelvriendelijk noemen als er een flink aantal reguliere bezoekers is. Want hoe meer bezoekers er zijn, hoe meer (niet te controleren) prikkels dit met zich meebrengt. Dus dan noemen we het aanbod niet prikkelarm en past het begrip prikkelvriendelijk beter.
Bij cultuuronderwijs spreken wij eigenlijk altijd van prikkelvriendelijk, omdat de omgeving/situatie waarbinnen cultuuronderwijs plaatsvindt altijd meer prikkels kent. Dit komt doordat scholen vaak tijdens reguliere openingstijden naar een museum gaan of met meerdere klassen (van verschillende scholen) een voorstelling in het theater bezoeken.

Prikkelvrij
Prikkelvrij is een begrip dat we vanuit Onbeperkt Genieten nooit zullen gebruiken. Prikkelvrij gaat er van uit dat er helemaal geen prikkels zijn. En dat kan niet, zeker niet als we het over een cultuurervaring hebben. Cultuur is per definitie een prikkel, een goede prikkel, dat is waar. Maar het blijft een prikkel.

Prikkel
Bij prikkelarm cultuuraanbod halen we zoveel mogelijk prikkels weg die niet bijdragen aan de culturele ervaring. Wat is een prikkel precies?
Hersenstichting: “Een externe prikkel is een stukje informatie dat binnenkomt via onze zintuigen. Zo kunnen we prikkels zien, horen, voelen, ruiken, en proeven.”

Sensorische prikkels of sensorische input
Soms gebruikt men de term ‘sensorische prikkels’ of ‘sensorische input’. Sensorisch betekent letterlijk: “betrekking hebbend op de zintuiglijke waarneming” [bron: Van Dale]. Dus net als bij ‘prikkels’ gaat het bij sensorische prikkels of sensorische input om een stukje informatie dat binnenkomt via onze zintuigen. Zintuigen zoals zicht, gehoor, tastzin, smaak en reuk spelen een beslissende rol bij het verzamelen van sensorische input.

Overprikkeling
Onbeperkt Genieten bouwt al jaren aan prikkelarm cultuuraanbod voor bezoekers met overprikkelingsklachten. Maar wat gebeurt er bij overprikkeling?
Hersenstichting: “Bij overprikkeling worden prikkels niet goed verwerkt. Je kunt dan veel meer prikkels ervaren dan normaal of het kost meer moeite om prikkels te verwerken. Normaal gesproken verwerken je hersenen deze prikkels zonder dat je het in de gaten hebt. Ze selecteren de informatie die belangrijk is en filteren de prikkels die niet belangrijk zijn. (…) Overprikkeling geldt voor alle zintuigen”.
Lees meer over overprikkeling op de website van de Hersenstichting.

Prikkelverwerkingsstoornis
Onbeperkt Genieten maakt -samen met culturele organisaties- prikkelarm cultuuraanbod mogelijk voor bezoekers die slecht prikkels kunnen verdragen of met een prikkelverwerkingsstoornis leven. In beide gevallen hebben de hersenen moeite om prikkels te verwerken.
Hersenstichting: “Normaal gesproken verwerken je hersenen prikkels zonder dat je het in de gaten hebt. Ze selecteren de informatie die belangrijk is en filteren de prikkels die niet belangrijk zijn. Bij overprikkeling worden prikkels niet goed verwerkt. Je kunt dan veel meer prikkels ervaren dan normaal of het kost meer moeite om prikkels te verwerken.”

Prikkelrijk
We spreken vanuit Onbeperkt Genieten over prikkelrijk wanneer ruimtes of voorwerpen in theaters, musea en dergelijke, prikkels bevatten die voor mensen met een lage prikkeltolerantie vaak lastig te verwerken zijn. Denk hierbij bijvoorbeeld aan (neon)licht, videoschermen, muziek/geluid, sterke geuren en (drukte van) grote aantallen mensen.

Prikkelarm cultuuraanbod
Met prikkelarm cultuuraanbod bedoelen we al het cultuuraanbod dat zich richt op het verminderen van prikkels die aanwezig zijn bij culturele evenementen.

Prikkelarme faciliteiten bij een voorstelling of tentoonstelling
Bij een voorstelling, tentoonstelling of andere activiteit met prikkelarme faciliteiten is het culturele aanbod zelf niet inhoudelijk aangepast. Maar alles om het culturele aanbod heen is zo prikkelarm mogelijk gemaakt. Dat kan op verschillende manieren. Bijvoorbeeld door te zorgen voor een prikkelarme, rustige ontvangst, het aanpassen van de verlichting en het geluid in de verschillende bezoekersruimtes, het prikkelarm maken van de website en het aanbieden van een rustruimte.
Zie ook ‘Volledig prikkelarme voorstelling of tentoonstelling’ voor het verschil met ‘Prikkelarme faciliteiten bij een voorstelling of tentoonstelling’.

Volledig prikkelarme voorstelling of tentoonstelling
Bij een volledig prikkelarme voorstelling of tentoonstelling is niet alleen de omgeving van het culturele aanbod minder prikkelend gemaakt. Bij een volledig prikkelarme voorstelling of tentoonstelling wordt een stap verder gezet door ook het culturele aanbod inhoudelijk aan te passen voor bezoekers met een lage tolerantie voor prikkels.
Bij voorstellingen is dan bijvoorbeeld niet alleen licht en geluid aangepast, maar ook de inhoud van de voorstelling. Bij tentoonstellingen betekent een prikkelarme aanpassing bijvoorbeeld dat overweldigende prikkels zoals harde geluiden, knipperende lichten of (drukke) videobeelden zijn verwijderd.
Zie ook ‘Prikkelarme faciliteiten bij een voorstelling of tentoonstelling’ voor het verschil met ‘Volledig prikkelarme voorstelling of tentoonstelling’.

Rustige ruimte
Een rustige ruimte heeft dezelfde functie als een zogenaamde rustruimte. Het grote verschil is dat de ruimte iets minder stil is. Dit komt meestal door een wat minder gunstige ligging ten opzichte van de andere ruimtes (zalen, foyers e.d.). Het is belangrijk om bezoekers van tevoren te informeren dat er in een rustige ruimte best wel wat prikkels zijn en welke dat zijn.
Zie ook bij ‘rustruimte’.

Rustruimte
Een rustruimte is een speciaal ingerichte aparte ruimte in een (film-)theater, museum of andere culturele locatie waar rust heerst. In deze ruimte worden alleen bezoekers ontvangen die voor prikkelarm aanbod hebben gereserveerd. Hier kunnen zij zich voorafgaand aan, tijdens en na het cultuurbezoek, terugtrekken om bij te komen.
Het licht in de rustruimte is gedimd, er is minimaal geluid (geen muziek) en de inrichting is ingetogen en kalm. Zo krijgen de bezoekers zo min mogelijk prikkels en wordt overprikkeling voorkomen. Bezoekers die moeite hebben met de hoeveelheid prikkels die bij een cultuurbezoek horen, hebben er enorm baat bij als zij een rustruimte kunnen gebruiken. Dit verbetert niet alleen de cultuurbeleving maar verhoogt ook het welzijn en comfort van de bezoekers.
Zie ook bij ‘rustige ruimte’.

Prikkelarme ruimte/foyer
Een prikkelarme foyer heeft dezelfde functie als een rustige ruimte met het verschil dat het hier om een foyer gaat die als rustige ruimte is ingericht. In de praktijk zien we dat foyers vaak in (open) verbinding staan met de rest van het pand, waardoor het lastiger is om geluid vanuit de rest van het gebouw buiten te sluiten.
Zie ook bij ‘rustige ruimte’.

Stilteruimte
Een stilteruimte heeft dezelfde functie als een rustruimte met het grote verschil dat het in een stilteruimte zo goed als stil is . Er zijn geen geluiden van buiten de ruimte te horen en de akoestiek in de ruimte is aangenaam. Dit soort stilte is echter veelal niet te realiseren in (film-)theaters, musea en andere culturele podia. Vandaar dat er vaak wel een rustruimte of rustige ruimte is, maar geen stilteruimte. Wij bestempelen een ruimte dan ook echt alleen als ‘stilteruimte’ wanneer er geen geluid vanuit andere delen van het pand of van buiten te horen zijn.
Zie ook bij ‘rustruimte’.

Visuele voorbereiding
Wij adviseren altijd om een visuele voorbereiding op de website te plaatsen voor bezoekers die gebruik maken van prikkelarm aanbod. Zo kunnen ze zich goed voorbereiden op het bezoek. Aan de hand van een visuele voorbereiding kunnen bezoekers alvast bekijken hoe de omgeving, het gebouw, de ruimtes en looproutes in het pand en eventueel de voorstelling of tentoonstelling er uit zien. Dat scheelt enorm veel prikkels tijdens het bezoek.
Onbeperkt Genieten biedt ook workshops aan waarin we samen actief aan de slag gaan om een heldere en inzichtelijke visuele voorbereiding te maken

Prikkelpictogrammen
Onbeperkt Genieten heeft speciaal voor bezoekers aan prikkelarm cultuuraanbod, prikkelpictogrammen ontworpen. Dit hebben wij in samenwerking met informatie-ontwerper Jaap Knevel gedaan. Prikkelpictogrammen informeren bezoekers over welke prikkels ze kunnen verwachten en hoe heftig ze zijn. Een bezoeker kan dan op basis van de eigen belastbaarheid goed bepalen welke ruimte of activiteit beter kan worden vermeden. Prikkelpictogrammen kunnen op een prikkelplattegrond (zie bij ‘prikkelplattegrond’) en op richtingsborden langs de looproute in het pand worden gebruikt.
Lees meer over prikkelpictogrammen en hoe je ze kan gebruiken.

Prikkelplattegrond
Onbeperkt Genieten adviseert altijd om een prikkelplattegrond aan te bieden aan bezoekers van prikkelarm cultuuraanbod. Op een prikkelplattegrond zijn prikkelpictogrammen (zie bij ‘prikkelpictogrammen’) aangebracht zodat bezoekers een overzicht hebben welke prikkels zij in welke ruimte kunnen verwachten en hoe heftig ze zijn. In 2025 lanceren we een e-learning om zelf aan de slag te gaan met het maken van een prikkelplattegrond.